Jan Jelinek | Leendert Douma

Vaak hou ik hier een stichtelijk praatje aan het eind van het jaar. Dat de wereld vol ellende is, enzo, en dat het fijn is dat er muziek is om ons te troosten. Ik heb daar dit jaar helemaal geen zin in. Dat er ellende is, weten jullie allemaal. Dat er mooie muziek is uitgekomen ook. Dus cut the crap: daar gaan we nu bij stil staan.

Allereerst de 24 van 24, de beste albums van het jaar. Hier is de gehele lijst. Lees de recensies in de links.

Heb je even 22 uur en 13 minuten? Luister dan de hele 24 van 24 op Spotify:

Ik heb natuurlijk weer heel veel weg moeten strepen. Dat doen pijn. Het is zo zonde dat ik de nieuwe albums van bijvoorbeeld Einstürzende Neubauten en Nick Cave & The Bad Seeds niet in mijn lijst kon opnemen (ik kom hier nog op terug). Of die van Arooj Aftab – alhoewel die net iets minder indruk maakte dan haar prachtige Vulture Prince uit 2021. De ‘drugsbaronnen’ van Fat White Family brachten ook weer een onnavolgbare plaat uit. Eigenlijk had ik de ‘ambient-soul-plaat’ Contezza van Laryssa Kim bij jullie onder de aandacht willen brengen en de fijne field recordings van Kate Carr die opnames maakte tijdens een zomerse reis door Londen. (Bij deze dan en bij deze dan.) Dan waren er ook nog vaste waarden als Brittany Howard, Chelsea Wolfe en The Bug, die ook dit jaar weer kwaliteit leverden.

Albumhoes

De best verpakte plaat vind ik Fil O Fenjoon van het duo ZÖJ. Schattig toch? De muziek hoef je verder niet te luisteren.

Re-releases en compilaties

Hoe langer de popgeschiedenis zich uitstrekt, hoe meer men terugblikt via heruitgaven. Ik ben daar niet vies van. Hier is mijn top 10 van re-releases, compilaties en tribute-albums. Eighties rule dit jaar! Fijn is dat er ook veel obscuur materiaal werd opgedoken uit de archieven.

Control I’m Here: Adventures On The Industrial Dancefloor 1983 – 1990
Pixies – At The BBC, 1988-91
Harde Smart Volume 2: Flemish & Dutch Grooves From The 80’s
Ghana Special 2: Electronic Highlife & Afro Sounds In The Diaspora (1980-93)
Everyone’s Getting Involved: A Tribute To Talking Heads’ Stop Making Sense
Sprung aus den Wolken – 1981 West-Berlin
Heaven Sent: The Rise Of New Pop 1979-1983
Throbbing Gristle – The Third Mind Movements
Cocteau Twins, Harold Budd – The Moon And The Melodies (2024 remaster)
GAS – GAS

Song van het jaar

Een van de mooiste stukken – ik weet niet of ik het echt een ‘song’ kan noemen – die ik dit jaar hoorde was Pattern In Heritage van Canberk Ulaş, een Turkse duduk-speler die nu in Zweden woont. Canberk Ulaş laat de geluiden van het traditionele instrument samenvallen met elektronische klanktapijten die zo lijken weggehaald bij de geluidsmagiërs van Coil. Zeker het tweede deel van Pattern In Heritage is adembenemend van verstilde schoonheid!

Clip van het jaar

Zal ik gaan voor een superkunstzinnige clip of voor een grappig commerciële? Ach, ik doe allebei. Zo is de clip Tiger Laughs van Andrey Kirichenko een prachtig staaltje bewegende naïeve kunst. Maar eigenlijk smolt ik ook meteen voor de clip van Europapa – nog ver voor al dat gedoe begon… Hier zijn ze allebei.

Concerten

Hier wat foto’s die ik maakte van het allerbeste concert van het jaar: Nick Cave & The Bad Seeds speelden op 29 september de Über Arena in Berlijn plat. “We hadden kippenvel, we hebben gehuild, gezongen en wild gedanst. Het was halleluja fucking goed!”, schreef ik op social media en daar heb ik nog steeds niks aan toe te voegen. Cave’s oude kompaan Blixa Bargeld stond met zijn band Einstürzende Neubauten een half weekje eerder in TivoliVredenburg Utrecht. Ze gaven een prachtig concert, niet meer zo lawaaiig als vroeger maar vol subtiele ritmes en melancholieke sferen. En er waren nog meer ouwe rotten die anno 2024 nog steeds wisten te overtuigen: ik was flabbergasted door de show van Massive Attack in het Spoorpark in Tilburg en ik ging lekker uit m’n plaat bij The Human League in TivoliVredenburg.

Maar de leukste dingen vinden plaats in de kleinste zaaltjes. De oudgedienden van It Dockumer Lokaeltsje overtuigden in Willemeen Arnhem en over het meest verrassende optreden van het jaar heb ik al geschreven in de recensie van Bibi:1 van Porcelain id. Ga hen zien als je kan! Iemand anders om in de gaten te blijven houden is Douglas Dare. Wij zagen hem shinen in de kleine dependance van Berghain in Berlijn.

Boeken

Het is een cliché, maar waar. Voor mij gold dit jaar meer dan ooit: ik lees niet, ik schrijf. Met het schaamrood op de kaken beken ik dat ik nauwelijks boeken of e-books heb gelezen – en al helemaal weinig over muziek. Wie de recensies van de 24 van 24 nauwlettend heeft gelezen, is opgevallen dat er in élk stuk – en in dit overzicht – het zinnetje ‘ik kom hier nog op terug’ staat. Het is mijn eigen kleine ode aan de gelijknamige roman van Rob van Essen, een van de meest originele boeken die ik dit jaar heb gelezen.

Maar dat terzijde; muziekboeken nu. Ik kocht eentje in de ramsj en die heb ik verslonden. Het was de verzamelbundel De Beste Muziekverhalen Van 1945 Tot Nu, samengesteld en ingeleid door Leon Verdonschot (‘nu’ is 2008, het jaar waarin de bundel verscheen). Het is een geweldig stukje geschiedenis van de muziekjournalistiek! Een ander oudje is het prentenboek Where’s Bowie? – een soort Waar Is Wally, maar dan met karakters als Ziggy Stardust, Major Tom, de Thin White Duke en Bowie in Berlijn. Ik kocht het in een Duits museum.

Dan nog een stukje Arnhemse nostalgie: dit jaar verscheen het boek George Jazzcafé, Een Arnhemse Legende van Peter Bierhaus en Kees de Bruijn. Zij brachten op prachtige wijze de geschiedenis in kaart van de kleine bruine kroeg (1974 – 1996), waar werkelijk alle jazzgrootheden speelden – van Chet Baker tot Dexter Gordon tot Art Blakey. Er zit zelfs een cd bij van een concert van Chet bij George (een optreden dat ikzelf heb gemist, we wilden geen kaartje kopen omdat we anders geen geld meer hadden voor bier…).

De doden

Regelmatig schrijf ik voor weblog Ondergewaardeerde Liedjes een in memoriam voor artiesten die gaan hemelen. Dit jaar ging het bijvoorbeeld over Frank Z van Abwärts, Aston ‘Familyman’ Barrett, Karl Wallinger, Jean-Marie Aerts of Roli Mosimann van Swans. En natuurlijk over zanger Damo Suzuki van de legendarische krautrock-band Can. In het nummer Paperhouse schreeuwt hij het uit: “You can make everything what you want with the mind.”

Dat lijkt mij de perfecte nieuwjaarsboodschap. Ik wens jullie allemaal een gelukkig en creatief 2025.

–

Is dit de sprookjeswereld anno 2024? Door AI voorgelezen phishing mails, spam en reclame – over onmenselijke elektronische klanken – roepen een totaal nieuw universum op. Die voelt unheimisch en desolaat aan, maar is ook van een vreemde schoonheid.

“Please I need your help and assistance. Permit me to inform you of my desire of going into business relationship with you.” … “ERROR NUMBER 268D3! CRITICAL ALERT FROM MICROSOFT! YOUR COMPUTER HAS ALERTED US THAT IT IS INFECTED WITH VIRUS- AND SPYWARE!”… “I actually placed a software on the x-rated videos website – and you know what? You visited this site to experience fun – you know what I mean. While you were watching videos, your internet browser began functioning as a remote key logger which gave me access to your display screen.”’ … “Bitte öffnen sie das Document.” … “SELL YOUR ONE KINDNEY! Looking for kidney donor anywhere in world.” … “Did you know obesity kills more and more people every year. We know you hate the extra pounds.” … “Dear Sir Madam. Late Sister Dorothy Stang bequeathed a large sum to you in the codicil of her last will testament.” …

Iedereen krijgt dagelijks dit soort mails of popups. Als je slim bent, klik je ze meteen weg en delete je ze. Als je niet zo slim bent of je nieuwsgierigheid niet kunt bedwingen, klik op een link en wordt je computer doodziek. Sowieso zijn spam en phishing mails het schuim der aarde. Dit soort troep kun je missen als kiespijn. Maar de Berlijnse componist/producer/geluidskunstenaar Jan Jelinek ziet er juist schoonheid in. Zeker als de boodschappen op muziek worden gezet, hoe vreemd en onmenselijk die ook is (ik kom hier nog op terug).

Jan Jelinek experimenteert al decennialang met abstracte elektronische muziek, ergens op het snijpunt tussen techno en wat begin deze eeuw ‘clicks ’n cuts’ werd genoemd. Hij brak door in 2001 met het album Loop-Finding-Jazz-Records. Dat is opgetrokken uit – de titel zegt het al – jazzsamples, maar er is werkelijk niets jazzy’s aan. Zo is er ook werkelijks niets sociaals aan Social Engineering. Voor het stuk, gemaakt in 2022 en 2023 als radiohoorspel voor Südwestrundfunk maar pas dit jaar uitgebracht op plaat, selecteerde hij een aantal van deze kwalijke boodschappen – in Engels en in Duits. Fragmenten daarvan voerde hij in in spraakprogramma’s en andere kunstmatige intelligentie. Hij gaf ze een artificiële vrouwen- of mannenstem mee, of dubbele stemmen. Hij vertraagde, versnelde, stretchte. Soms haalde hij iets door een harmonizer of autotune. (De stemmen doen in de verte wat denken aan Fitter Happier op het album OK Computer van Radiohead, maar dan honderdduizend keer meer geavanceerd – logisch, de tijd heeft niet stil gestaan.)

De toonloos voorgelezen teksten begeleidde Jelinek met geheimzinnige elektronische ‘glitchy’ soundscapes. Die lijken ontdaan van elke menselijke bemoeienis, al zijn ze niet gereconstrueerd door AI – want dan zou de muziek meteen een stuk minder spannend zijn. Met dit soort glitch-ambient plaatst Jelinek zich in de traditie van landgenoten als Markus Popp van Oval en Uwe Schmidt (Pop Artificielle) of avantgarde Japanners als Nozomu Matsumoto en Alva Noto.

Het resultaat is een 36 minuten en 25 seconde durende geluidsinstallatie, opgedeeld in dertien stukken. Die is zowel fascinerend in klank als in tekst. Door ze zo uit te lichten, legt Jan Jelinek de nadruk op het impliciet komische woordgebruik en de kromme stijl die niet bedoeld is om ook maar iemand voor het hoofd te stoten. Dus mensen worden steevast sir/madam genoemd en er komen wensen voorbij als “and if you are a Christian: happy Easter Monday!”.

Maar wat het meest bijblijft is hoe desolaat en verlaten deze uithoek van cyberspace is. Dat wordt nog versterkt doordat stemmen en geluiden opeens vervormen of worden gestoord, als robots die vastlopen. Dit is pure digitale horror! Slechts één keer schijnt er een uitstapje naar real life te zijn: halverwege het nummer Social Engineering 3 (ALERT!) lijken we ons opeens op een chaotische markt ergens in Afrika te bevinden. Al keren we in Social Engineering 4 (A Mystery wants To Be Disclosed) weer snel terug naar de virtuele wereld. Over verontrustend rustgevende geluidsgolven worden we opgeroepen snel een PDF-je te openen.

We waren er bijna ingetrapt…

–

Alle beste albums van 2024:

Leendert Douma

Tagarchief: Jan Jelinek

Jaaroverzicht 2024

Jan Jelinek – Social Engineering